ارائه مدل آینده‌پژوهانۀ مدیریت پایدار منابع آب مبتنی بر رویکرد برنامهریزی سناریو محور (مورد کاوی: استان گلستان)
محورهای موضوعی : مدیریت استراتژیکسیدمنصور رحیم حسینی 1 , علی اکبر حسنی 2 *
1 - دانش آموختۀ کارشناسی ارشد مدیریت کسب وکار، دانشکده مهندسی صنایع و مدیریت، دانشگاه صنعتی شاهرود، شاهرود، ایران
2 - دانشیار دانشکده مهندسی صنایع و مدیریت، دانشگاه صنعتی شاهرود، شاهرود، ایران
کلید واژه: برنامهریزی سناریو, آیندهپژوهی, مدیریت منابع آب, نیروهای پیشرانه¬,
چکیده مقاله :
منابع آب همواره در طول تاریخ کانون شکل گیری تمدنها بوده و جوامع بشری ابتدابه‌ساکن حول محور این منابع شکل گرفتهاند لذا صیانت از منابع آبی برای نسلهای آینده و بهره برداری اصولی و صحیح از آنها، اهمیت بسیاری در پایداری و توسعه تمدنها و کشورها دارد، تا جایی که اغلب صاحبنظران، جنگ‌های قرن 21 را جنگ بر سر منابع آب شیرین و سالم می دانند. امروزه و با افزایش چشمگیر عدمقطعیت های محیطی، روشهای سنتی برنامه ریزی کارآیی خود را از دست داده اند. برنامه ریزی سناریو یکی از ابزارهای آینده نگاری است که به منظور مواجهه با عدم قطعیت ها در برنامه ریزی، طی دوران جنگ سرد ایجادشده و توسعه یافته است. در این روش، برخلاف روشهای برنامه ریزی سنتی، آینده امتداد روندهای گذشته در نظر گرفته نمی شود بلکه نیروهای عمدۀ محیطی هستند که وضعیت آیندۀ یک سیستم را نشان می دهند. این پژوهش با توجه به عدم‌قطعیتهای موجود در مدیریت منابع آب، از رویکرد برنامهریزی سناریو جهت شناخت آینده استفاده نمودهاست و از طریق مصاحبه با خبرگان، دادههای مورد نیاز را جمعآوری و سپس مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و در نهایت 4 سناریوی مختلف را دربارۀ وضعیت آیندۀ منابع آبی در استان گلستان ارائه نموده و ضمن تعیین سناریوی مطلوب، راهکارهایی را نیز جهت تحقق این سناریو در مدیریت پایدار منابع آب ارائه کردهاست.
Water resources have always been the focal point of the civilizations and urbanities formation. Human societies, at the early age until now, have been initiated around these resources. Therefore the preservation of the water resources for the next generation and correct exploitation, play a crucial role in sustainability and extension of civilizations. Then, most of the experts believe that wars at the 21th century are about clean and pure water resources. In these days, because of excessive increase in environment uncertainty, the traditional planning approaches/methods have lost their usefulness. To confront these uncertainties and at the age of Cold War, scenario planning established as one of the future proofing approaches/methods. In scenario planning, against the traditional planning methods, the future has not seen as the extension of the past, on the contrary, general environmental drivers and forces form the future state of a system. Considering the uncertainities in water resource management,this article has tried to use scenario planning approach for future proofing, finding driving forces that shape the future state of water resources in the Golestan province and then determined the crucial drivers by interview with the experts of strategic management and water resource planning fields. All possible scenarios have been written and at the end, for managing water resources in stable ways, strategies and course of actions have presented.
آبابایی، بهنام؛ میرزایی، فرهاد؛ سهرابی، تیمور؛ رمضانی¬اعتدالی، هادی (1393). «ارزیابی راهکارهای مدیریت منابع آب و خاک با استفاده از یک سامانه پشتیبانی برنامه¬ریزی و تکنیک ارزیابی چند معیاره، نشریه مدیریت آب و آبیاری، دوره 4، شماره 1.
استوارت، گرگ.ال؛ براون، کنت.جی (1388). مدیریت منابع انسانی، پیوند استراتژی و عمل،¬ ترجمه سیدمحمد اعرابی و مرجان فیاضی، تهران: انتشارات مهکامه.
امیریمقدم، رضا؛ دهقان، نبیالله؛ چاووشی، ناصر (1398). «سناریوهای آینده اعراب اهل سنت عراق»، فصلنامه علمی مطالعات بین رشتهای دانش راهبردی، دوره 9، شماره 36.
بابایی میبدی، حمید؛ گودرزی، غلامرضا؛ آذر، عادل؛ عزیزی، فیروزه (1399). «طراحی مدل آیندهنگاری توسعه پایدار منطقهای با رویکرد برنامهریزی سناریو مبنا و سیستم داینامیک- موردمطالعه: استان یزد»، نشریۀ مدیریت فردا، دوره 19 شماره 62.
دانایی¬فرد، حسن؛ الوانی، سیدمهدی؛ آذر، عادل (1387). روش¬شناسی پژوهش کمّی در مدیریت: رویکردی جامع،¬ تهران: انتشارات صفار.
دل¬انگیزان، سهراب؛ نوروزی، حسن (1396). «آینده¬نگاری توسعه منطقه¬ای به روش برنامه¬ریزی سناریو (موردکاوی: استان کهگیلویه و بویراحمد)» ، اولین همایش بین‌المللی برنامه¬ریزی، توسعه پایدار و متوازن منطقه¬ای: رویکردها و کاربردها، سنندج.
دلبری، معصومه؛ دهقان، زهرا؛ محمدرضاپور، امالبنی (1394). «برنامه¬ریزی تخصیص منابع آب تحت سناریوهای مدیریتی در حوزه گرگان¬رود»، نشریه دانش آب و خاک، دوره 25، شماره 3.
رحیمی، حسین (1382). «مشکل ناشناخته جهانی: بحران آب»، نشریه پیک نور، دوره 1، شماره 2.
رضایی اسکندری، داود (1389). «چشم‌انداز جهانی بحران آب (مطالعه موردی: بحران آب در آسیای مرکزی؛دلایل و راهکارها)» ، فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز، دوره 16، شماره 69.
سعادت، اسفندیار (1380). مدیریت منابع انسانی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب درسی (سمت).
طاهرزاده، آزاده؛ پهلوانی، مصیب؛ مرادی، ابراهیم (1393). «تدوین و انتخاب استراتژی در راستای توسعه پایدار منابع آب کشاورزی بر اساس تحلیل SWOT و ماتریس برنامه¬ریزی استراتژیک کمّی (QSPM) (مطالعه موردی استان سیستان و بلوچستان)» ، اولین همایش ملی افق¬های نوین در توانمندسازی و توسعه پایدار معماری، عمران، گردشگری، انرژی و محیط‌زیست شهری و روستایی، همدان.
عاضدی تهرانی، شراره (1387). «آینده آزمایی: الزامی برای توسعه پایدار مدیریت»، مجله تدبیر، دوره 19، شماره 200.
عسگری، محمود (1381). «نسبت نوین بین منابع آبی و امنیت ملی»، فصلنامه مدیریت راهبردی، دوره 5، شماره 2.
علی¬احمدی، علیرضا؛ فتح¬الله، مهدی؛ تاج¬الدین، ایرج (1382). نگرشی جامع بر مدیریت استراتژیک (رویکردها، پارادایمها، مکاتب، فرآیندها، مدلها، تکنیکها و ابزار)، تهران: انتشارات تولید دانش.
محمدجانی، اسماعیل؛ یزدانیان، نازنین (1393). «تحلیل وضعیت بحران آب در کشور و الزامات مدیریت آن»، فصلنامه روند، دوره 21، شماره 65 و66.
مولایی، محمدمهدی؛ طالبیان، حامد (1395). «آیندهپژوهی مسائل ایران با روش تحلیل ساختاری»، فصلنامه مجلس و راهبرد، دوره 23، شماره 86.
مهرشاد، فاطمه؛ علامه، مسعود؛ منیعی، امین (1394). «آیندهپژوهی آب در ایران»، دومین همایش ملی راهکارهای پیش¬روی بحران آب در ایران و خاورمیانه، شیراز.
هَچ، ماری ¬جو (1393). نظریه سازمان (مدرن، نمادین¬-¬تفسیری و پست مدرن)،¬ ترجمه حسن دانایی¬فرد، تهران: مؤسسه کتاب مهربان نشر.
Augier, M., Dew N., Knudsen, T. and Stieglitz, N. (2018). "Organizational persistence in the use of war gaming and scenario planning", Journal of Long Range planning, 51,4.
Benedict, B. A. (2017). "Benefits of scenario planning applied to energy development", Journal of Energy Procedia, 107,2017.
Coates, J.F. (2016). "Scenario Planning from my perspective", Journal of Technological Forecasting & Social Change, 113, 2016.
Derbyshire, J. (2017). "Potential Surprise Theory as a theoretical foundation for scenario planning", Journal of Policy Planning & Future Study, 124, 2017.
Flynn, M., Ford, J.D., Pearce, T., Harper, S.L., IHACC Research Team. (2018). "Participatory scenario planning and climate change impacts, adaptaion and vulnerability research in the Arctic", Journal of Environment Science and Policy, 79, 2018.
Gupta, R. and Kumar, G. (2018). "Scenario Planning for water resource management in semi arid zone", Journal of Physics and Chemistry of the earth, 105, 2018.
Lang, T. and Ramirez, R. (2017). "Building new social capital with scenario planning", Journal of Thechnological Forecasting & Social Change, 124, 2017.
ارائه مدل آینده‌پژوهانۀ مدیریت پایدار منابع آب مبتنی بر رویکرد برنامهریزی سناریو محور (مورد کاوی: استان گلستان)
سیدمنصور رحیمحسینی دانشآموختۀ کارشناسی ارشد مدیریت کسبوکار، دانشکده مهندسی صنایع و مدیریت، دانشگاه صنعتی شاهرود، شاهرود، ایران Mansour_hosseini61@yahoo.com دانشیار دانشکده مهندسی صنایع و مدیریت، دانشگاه صنعتی شاهرود، شاهرود، ایران aa.hasani@sharoodut.ac.ir
تاریخ ارسال:01/08/99 تاریخ پذیرش:30/11/99
|
منابع آب همواره در طول تاریخ کانون شکلگیری تمدنها بوده و جوامع بشری ابتدابه‌ساکن حول محور این منابع شکل گرفتهاند لذا صیانت از منابع آبی برای نسلهای آینده و بهرهبرداری اصولی و صحیح از آنها، اهمیت بسیاری در پایداری و توسعه تمدنها و کشورها دارد، تا جایی که اغلب صاحبنظران، جنگ‌های قرن 21 را جنگ بر سر منابع آب شیرین و سالم میدانند. امروزه و با افزایش چشمگیر عدم‌قطعیتهای محیطی، روشهای سنتی برنامهریزی کارآیی خود را از دست دادهاند. برنامهریزی سناریو یکی از ابزارهای آیندهنگاری است که بهمنظور مواجهه با عدمقطعیتها در برنامهریزی، طی دوران جنگ سرد ایجادشده و توسعه یافتهاست. در این روش، برخلاف روشهای برنامهریزی سنتی، آینده امتداد روندهای گذشته در نظر گرفته نمیشود بلکه نیروهای عمدۀ محیطی هستند که وضعیت آیندۀ یک سیستم را نشان میدهند. این پژوهش با توجه به عدم‌قطعیتهای موجود در مدیریت منابع آب، از رویکرد برنامهریزی سناریو جهت شناخت آینده استفاده نمودهاست و از طریق مصاحبه با خبرگان، دادههای مورد نیاز را جمعآوری و سپس مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و در نهایت 4 سناریوی مختلف را دربارۀ وضعیت آیندۀ منابع آبی در استان گلستان ارائه نموده و ضمن تعیین سناریوی مطلوب، راهکارهایی را نیز جهت تحقق این سناریو در مدیریت پایدار منابع آب ارائه کردهاست.
کلید واژه:
برنامهریزی سناریو، آیندهپژوهی، مدیریت منابع آب، نیروهای پیشرانه
مقدمه
شاید بشر هیچگاه گمان نمیکرد جهانی که بیش از دو سوم مساحت آن را آب فراگرفته است، روزی گرفتار مسأله و بحران آب شود. واقعیت آن است که از این حجم فراوان آب، تنها 2.5 درصد آن شیرین و قابل استفاده است. سه چهارم از این مقدار نیز بهصورت برف و یخ در یخچالهای قطبی و کوهستانی انباشته شده و فقط یک چهارم برای استفادۀ موجودات باقی میماند، بنابراین ذخایر آب شیرین شاید ارزشمندترین منبع تجدیدشونده در کرۀ زمین باشند (عسگری،1381 :489) زیرا که مقدار آبی که در سطح کره زمین یا در هر محدوده جغرافیاییِ مشخص وجود دارد، صرفنظر از تغییرات بینسالی، معین و ثابت است. به بیان دیگر، مقدار آب تجدیدشوندهای که سطح کره زمین هماکنون دریافت میکند، برابر با همان مقدار آبی است که شاید هزاران سال پیش و از بدو بهوجودآمدن تمدنها دریافت نمودهاست. این در حالی است که توزیع مکانی و زمانی این مقدار آب کاملاً متغیر بوده و متناسب با توزیع جمعیت و نیازهای آبی جوامع بشری نیست (محمدجانی و یزدانیان،1393 :118).
اساساً درباره نگرش به موضوع آب دیدگاه واحدی وجود ندارد. گروهی از اندیشمندان بر این اعتقاد هستند که منابع آب واجد ظرفیتی برای مبدل شدن به منبع کشمکش نیستند که فرانکلین فیشر، مدیر طرح هاروارد برای آب خاورمیانه از آن جمله است. دیدگاهی دیگر، ضمن پذیرش مسأله کمآبی، با اتخاذ رویکردی خوشبینانه معتقد است که با اِعمال مدیریت صحیح، این مسأله موضوعی بحرانخیز نخواهد بود. برخی دیگر از صاحبنظران، از این خوشبینتر بوده و آب را موضوعی برای همکاریهای منطقهای میدانند. برخی نیز دیدگاهی بدبینانه از کمآبی ارائه مینمایند که افرادی نظیر شاه سلطان حسین (پادشاه پیشین اردن) و پطرس غالی (دبیرکل اسبق سازمان ملل متحد) از این جملهاند. آنها معتقدند که بحران آب در نهایت به جنگ منجر خواهدشد (عسگری،1381 :490). رویکرد و نگرش این مقاله به دیدگاه بدبینانه نزدیک است و آب را موضوعی میداند که دارای ظرفیت بحرانی شدن میباشد. در توضیح بیشتر این امر باید بیان کرد که، بر اساس گزارش سال 2012 سازمان همکاری اقتصادی و توسعه1 و طبق پیشبینیهای بهعمل آمده، تقاضای آب تا سال 2050 از افزایش 55 درصدی برخوردار خواهد شد و در صورت تداوم روند فعلی، سهم جمعیت مواجه با تنش آبی از کل جمعیت دنیا از 26.2 درصد در سال 2000 به 42.4 درصد در سال 2050 افزایش خواهد یافت و حدود 3.9 میلیارد نفر تنش آبی شدید را تجربه خواهند کرد. همچنین تحت تأثیر افزایش جمعیت، رشد مصرف سرانه و نیز ثابت بودن منابع آب تجدیدپذیر، انتظار میرود که منطقه غرب آسیا و بخشهایی از قاره آفریقا و آمریکا و جنوب شرق آسیا با وضعیت تنش آبی در سطح بالا مواجه شوند (محمدجانی و یزدانیان،1393 :125) بنابراین آب بهطور بالقوه میتواند منشأ بحران و مناقشات و جنگها باشد به طوری که برخی اندیشمندان و پژوهشگران، احتمال وقوع جنگ در قرن بیستویکم بر سر منابع آب و نه زمین و یا منابع نفت و انرژی را بیشتر میدانند (مهرشاد،علامه و منیعی،1394 :1).
کشور ایران با قرار گرفتن در منطقۀ غرب آسیا، پتانسیل روبرو شدن با بحران کمآبی را خواهد داشت. ایران با بارندگی کمتر از یک سوم و تبخیر 3 برابری نسبت به متوسط جهانی، کشوری گرم و خشک محسوب میشود. همچنین توزیع نامناسب مکانی و زمانی بارندگی در ایران بهگونهای است که 70% از بارشها در 25% از سطح کشور و 30% بقیۀ بارشها در 75% سطح کشور صورت میگیرد (همان،1394 :1). استان گلستان نیز بهعنوان محدودۀ جغرافیایی انجام این تحقیق، بر اساس دادههای واحد مدیریت مطالعات پایۀ آب در شرکت آب منطقهای، از میزان بارش سالیانه 454 میلیمتر بهطور متوسط برخوردار است که این میزان بارش، در حدود 9 میلیارد مترمکعب آب بههمراه دارد و با درنظرگرفتن نرخ تبخیر که 70% میباشد، حدوداً 3 میلیارد مترمکعبِ آن برای استفاده، قابل دسترسی خواهد بود، لذا تمام برنامهریزیها باید با توجه به این محدودیتها صورت پذیرد.
1. بیان مسأله و ضرورت پژوهش:
هیچ کشوری بدون اطمینان از پایداری در منابع آبی نمیتواند ثبات اقتصادی و سیاسی و اجتماعی خود را حفظ کند. در تمدن سومریها (بعنوان یکی از تمدنهای قدیمی) برای نگهداری نیروی نظامی از ثروت و درآمد شهرها استفاده میشد و ثروت و درآمد شهرها نیز از حاصلخیزی خاک و وجود یک سیستم آبیاری منظم بدست میآمد. نظریان بیان میکند که در ایران نیز پیدایش، توسعه و مکانگزینی شهرها از گذشته تا کنون در وابستگی و نزدیکی به آب بوده است (رحیمی،1382 :3) بنابراین دسترسی مطمئن به آب یک شرط اساسی برای توسعۀ اجتماعی، اقتصادی و پایداری فرهنگی هر تمدنی در سراسر تاریخ است (رضایی اسکندری،1382 :52). صاحبنظران معتقدند که جوهر توسعه پایدار در این مفهوم نهفتهاست که از منابع طبیعی بهنحوی استفاده شود که دسترسی نسلهای آینده به این منابع با محدودیتی مواجه نشود و آب نیز از این قاعده مستثنی نمیباشد (عسگری،1381 :491).
در عین حال، مدیریت منابع آب بهنحوی پایدار احتیاج به برآوردهایی از مصرف سرانۀ آب و درک خوبی از عوامل مؤثر بر این مصرف دارد و منابع آب ناهماهنگ با تقاضای بخشهای مختلف، ممکن است منجر به تعارضات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی گردد (Gupta,Kumar, 2018:1). تغییرات آبوهوایی و حوادث طبیعیِ مربوط به آب مانند سیل و خشکسالی از چالشها و مشکلات جدی محیطی و بیرونیِ پیشروی مدیریت پایدار منابع آبی هستند (Quarles, 2015:4). همچنین بهرهبرداری بیش از حد از منابع آب در مقایسه با احیا و شارژ مجدد محدودِ این منابع، بهعنوان یک چالش درونی و داخلی، باعث شدهاند که مدیریت آب و حفظ و صیانت از آن برای نسلهای آینده، اهمیت پیدا کند (Gupta,Kumar, 2018:2).
با توجه به ماهیت پیچیدۀ مسائل آب، رشد سریع جمعیت، نیاز به آب برای مصارف مختلف و منابع آبی محدود، مدیریت صحیح منابع آب، نیازمند روشهای جدیدی است که دیدگاههای فنی، اقتصادی، زیست محیطی، اجتماعی و منطقی را در یک قالب یکپارچه گردهم آورد (دلبری، دهقان و محمدرضاپور،1394 :118) همچنین از آنجا که متغیرها و پارامترهای مؤثر بر برنامهریزی و مدیریت آب، حالت عدم قطعیت داشته و چندان قابل کنترل نیستند لذا روشهای معمول برنامهریزی که با پارامترها و مؤلفههای تقریباً قطعی سروکار دارند، در اینجا مؤثر نبوده و با سناریو پردازی و در نظر گرفتن احتمال رخداد سناریوها و روایت‌ها و شرایط تحقق آنها میتوان به طرز مناسبتری برای مدیریت منابع آبی برنامهریزی نمود (Gupta,Kumar, 2018:1).
این مقاله سعی کردهاست تا برای اولین بار در استان گلستان، یک مدل برای آیندهپژوهی به روش برنامهریزی سناریو دربارۀ مدیریت منابع آب ارائه دهد تا بتوان پایداری و توازن بین عرضه و تقاضای آب در بخشهای گوناگون را در بلندمدت برقرار نگهداشت. در کنار آن، تلاش دارد که راهکارهای مناسب برای این امر را پیشنهاد کرده و نیروهای عمدۀ محیطی و پیشرانههای تأثیرگذار بر منابع آبی را شناسایی نماید تا از این طریق به برنامهریزان و تصمیمگیرندگانِ این حوزه جهت شناخت بهترِ مسأله و بحران آب یاری رساند.
2. مبانی نظری و پیشینه شناسی تحقیق
1.2. آیندهپژوهی و برنامهریزی سناریو
در دنیای امروز با افزایش تغییرات و پویاییهای مستمر در عرصه جهانی، دیگر برنامهریزیهای کلاسیک، جوابگوی نیاز مدیران نبوده و وجود عدم قطعیتهای گسترده و رویدادهای شگفتانگیز، برنامهریزی و تصمیمگیری را به چالشی جدی برای مدیران تبدیل کردهاست (بابایی میبدی و دیگران،1399 :163). امروزه مدیران با مشکل تلاش برای هدایت سازمانهای خود در یک محیط نامطمئن و متغیر روبرو هستند. آیندهپژوهی یا آیندهآزمایی2 رویکردی است برای ساختارمند کردن تفکر جمعی و گروهی، بهمنظور درک بهتر الزامات و شرایط آیندۀ سازمان، تا آنها را در انتخاب مؤثرترین روش برای رویارویی با آینده توانمند سازد (عاضدی تهرانی،1387 :20). یکی از موضوعات اصلی آیندهپژوهی، شناسایی متغیرهای کلیدی تأثیرگذار بر آیندههاست. برخلاف رویکرد کلاسیک به مطالعات آینده، که هدف آن پیشبینی یک آیندۀ مشخص بود و دربارۀ این صحبت میشد که چه چیزی، چه موقع اتفاق خواهد افتاد، در آیندهپژوهی از انواع آیندهها سخن گفته میشود (مولایی و طالبیان،1395 :6). ابزارهای متنوعی برای مطالعۀ آینده در اختیار مدیران قرار دارد. یکی از ابزارهایی که مدیران و مجریان را قادر میسازد که در محیطی پویا و پرتغییر بتوانند مسیر و استراتژی باثبات و پایدارتری را تدوین کرده و برگزینند، برنامهریزی سناریو میباشد. پاپِر با بررسی 886 پژوهش انجام شده در زمینۀ مطالعات آینده و آیندهنگری به این نتیجه رسیدهاست که برنامهریزی سناریو یکی از 3 ابزار پرکاربرد در مطالعات آیندهاست (Augier, et al., 2018:9).
در حال حاضر هیچ تعریف واحدی از برنامهریزی سناریو که همه برروی آن توافق داشتهباشند، وجود ندارد (Lang,Ramirez,2017:4). پیتر شوارتز در کتاب خود، برنامهریزی سناریو را هنر دیدگاه بلندمدت دانسته و ابهام در لغت هنر را دارای تناسبی جالب با ابهاماتی که درباره آینده وجود دارد، میداند (Coates,2016:1). علی احمدی سناریو پردازی را رویکردی به مدیریت استراتژیک میداند که برای اطمینان از پوشش صحیح تفکرات استراتژیک بکار میرود (علی احمدی، فتحالله و تاجالدین،1382 :165). این رویکرد وقتی اتخاذ میشود که شرایط محیطی به‌قدری پیچیده باشند که هیچ پیشبینی خوبی امکانپذیر نبوده و تلاطم محیط اجازه برنامهریزی و پیشبینیهای معمول را نمیدهد. جیمز دربی شایر برنامهریزی سناریو را یک ابزار برای آیندهپژوهی دانسته که به طرز گستردهای در سازمان‌ها و دولت‌ها در حال استفاده است اما جنبه آکادمیک و علمیِ آن به‌اندازه وجه عملی توسعه نیافته است (Derbyshire,2017:77). بَری ا. بِنِدیکت معتقد است که برنامهریزی سناریو از این نگرش حاصل میشود که نمیتوان آینده را با هیچ دقتی پیشبینی کرد. وی هدف و منظور از برنامهریزی سناریو را سبقت گرفتن و پیشدستی کردن از آیندههای محتمل میداند و بیان میکند که به دلیل عدم توانایی در پیشبینی آینده در هر سطحی از دقت، پس حیاتی است که آیندههای محتمل گوناگون را در نظر گرفت (Benedict,2017:304). چاووشی معتقد است که سناریوها گزینههای بدیل آینده را در ذهن مجسم کرده و این امکان را فراهم میکنند تا دربارۀ آنها اندیشیده شود و واکنشهای متناسب با هر وضعیت بررسی گردد (امیریمقدم، دهقان، چاووشی،1398: 220).
2.2. پیشینۀ تحقیق
در حوزۀ برنامهریزی سناریو، اغلب مطالعات انجام شده مربوط به کاربردهای دفاعی، حوزه انرژی و تغییرات آب و هوایی بودهاند. فِلین نشان داده است که سهم حوزه مدیریت منابع در استفاده از برنامهریزی سناریو در بین سایر حوزهها 21% بوده و از این حیث در رتبه دوم قرار دارد (Flynn et al.,2018:45) که این مسأله به معنی متداول بودن و معمول بودن استفاده از برنامهریزی سناریو در این حوزه بهعنوان یکی از ابزارهای آیندهپژوهی است. جستجو در مقالات و مطالعات انجام شده در پایگاههای علمی نشان داد که در ایران مطالعات آینده پژوهی بویژه در زمینه آب، چندان قدمتی نداشته و به تازگی ضرورت توجه به چنین مطالعاتی بیشتر درک شده است.
در سال 1394، مهرشاد و همکاران تحقیقی را بهمنظور مطالعه و بررسی منابع آب شیرین و قابل استفاده برای صنعت، کشاورزی و شُرب و نیز تولید انرژی برقآبی، با رویکرد آیندهنگرانه انجام دادهاند و با در نظر گرفتن عوامل کلیدی و نیروهای پیشران (پیشرانهها)، برهمکنش و تأثیر این نیروها بر یکدیگر و بر شرایطِ آیندۀ اقلیمِ منطقه مورد مطالعه (ایران و خاورمیانه)، سناریوهای مختلفی را ارائه کردهاند. آنها در این تحقیق سعی کردهاند تا با طراحی و ارائه سناریوهایی، وضعیت آینده آب در ایران را مورد ارزیابی قرارداده و پیشرانههای مهم در این بخش را شناسایی کرده و آنها را بر اساس اهمیت و عدمقطعیت رتبهبندی نمایند و چشم اندازی را بسازند که به تصمیمگیرندگان و تصمیمسازان در تدوین سیاستها در حوزه مدیریت آب یاری رسانند (مهرشاد، علامه و منیعی،1394 :6). آبابایی و همکاران نیز، تلاش داشتهاند تا برخی سناریوهای از پیش تعیین شده در محدودۀ مطالعاتی شبکه آبیاری و زهکشی دشت قزوین را با تکنیک ارزیابی چندمتغیره، رتبهبندی کنند (آبابایی، میرزایی، سهرابی و همکاران،1393) و در حقیقت، سناریوهایی که از قبل تعیین‌شده، بودهاند را رتبهبندی کردهاند.
همچنین برخی دیگر از مطالعات در زمینۀ مدیریت آب از روشهای معمول برنامهریزی استراتژیک استفاده نمودهاند که مطالعات طاهرزاده در سیستان و بلوچستان، نظیفی و باقری در دشت مغان، امیدی نجفآبادی در اردبیل و جعفری در میانکاله از این دست هستند (طاهرزاده، پهلوانی و مرادی،1393). این مطالعات به دلیل اینکه ازروشها و ابزارهای معمول برنامهریزی استراتژیک استفاده نمودهاند، طبیعتاً در مقایسه با مطالعاتی که با ابزارهای آیندهپژوهی انجام شدهاند، افق زمانی کوتاهتری داشته و 3 الی 5 سال آینده را در نظر گرفتهاند.
دربارۀ استفاده از روشهای سنتی و معمول برنامهریزی استراتژیک، آنسوف معتقد است که این روشها بر اساس ایدهها، مفاهیم و قالبهایی که در مدارس بازرگانی تدریس میشد، شکل گرفتهاند و طبیعتاً بر یک تحلیل سیستماتیکِ منطقی و عُقلایی از ویژگیهای سازمان (نقاط قوت و ضعف) و محیط (فرصتها و تهدیدات) استوار هستند. پیشفرض این روشها بر ثبات فاکتورهای محیطی قرار داشته و زمانی سودمند و مفید هستند که عدمقطعیت درونزا و برونزا کم باشد (Augier et al., 2018:9).
3. روششناسی تحقیق
اساساً در ادبیات روششناسی از دو نوع تحقیق سخن گفته میشود که عبارت از بنیادی (پایهای) و کاربردی است (داناییفرد، الوانی و آذر،1387 :32). مقالۀ حاضر، یک تحقیق کاربردی است که برای اولین بار دربارۀ مسألۀ مدیریت پایدار منابع آبی در استان گلستان با استفاده از رویکرد برنامهریزی سناریو انجام شده و سعی نمودهاست تا نتایج حاصله را مورد استفادۀ کاربردی و عملی قرار داده و کمکی در جهت حل مشکل مدیریت منابع آب نماید. همچنین از نظر گردآوری اطلاعات، تحقیقی پیمایشی-توصیفی است که با کمک منابع کتابخانهای و نیز مصاحبه با کارشناسان و خبرگان اقدام به جمعآوری اطلاعات لازم نمودهاست.
در تهیه و خلق سناریوها، کوتس در پاسخ به این سؤال که: چگونه باید سناریوها را خلق نمود؟ بیان میکند که پاسخ به این سؤال مانند پاسخ به هر سؤالی در مورد هنر است، فقط یک راه برای انجام دادن این کار وجود دارد و آن هم این است که آن را انجام دهید. وی معتقد است پاسخ به این سؤال که سناریوها چگونه خلق میشوند به مثابه آن است که بپرسید چگونه یک پورتره کشیده و یا یک رُمان نوشته میشود. از نظر او، میتوان با تمرین و آموزش، قواعد و چارچوبهای راهنمایی را برای ایجاد سناریوها بوجود آورد اما استعداد و هنر خلق سناریوها نیز به اندازۀ استفاده از رویکرد سیستمی لازم است (Coates,2016:2). باید توجه داشت، در اینجا آنچه که اهمیت دارد، استفاده از رویکرد سیستماتیک و گام به گام در خلق سناریوها میباشد و با توجه به حوزۀ کاربرد برنامهریزی سناریو و سایر شرایط فرهنگی و زمینهای سازمان و حوزۀ مورد مطالعه، میتوان مراحل ایجاد سناریوها را جرح و تعدیل نموده و بعضی گامها را حذف و یا ادغام کرد و برخی دیگر را توسعه داد. بهعنوان مثال در جایی که کار تیمی و مشارکتی، چندان با فرهنگ و بستر سازمان مطابقت ندارد و یا در سازمانهای کوچک که تعداد کارکنان زیادی ندارند، میتوان اعضای تیم برنامهریزی سناریو را محدودتر نمود و یا هنگامی که زمان زیادی برای پژوهش در دسترس نیست میتوان برخی مراحل مانند تولید و بازبینی سناریوها را در هم ادغام کرد. لذا روش استفاده شده در این مقاله برای تهیه و تدوین سناریوها و برنامهریزی سناریو، با توجه به زمینههای فنی و فرهنگی و امکانات و محدودیتهای پیشروی محقق و پس از مشورت با خبرگان، بهصورت شکل (1) در نظر گرفتهشد که شامل 3 گام اصلی: شناسایی پیشرانهها، تدوین سناریوها و انتخاب و اولویتبندی سناریوها میباشد.
شکل (1) - مراحل اصلی آیندهنگاری در مقالۀ حاضر به روش برنامهریزی سناریو
همچنین برای نشان دادن متغیرهای تحقیق، سادهترین معادلهای که رابطۀ بین متغیرهای اثرگذار بر حجم منابع آبیِ تجدیدشونده را به تصویر میکشد، بهشکل زیر قابل بیان میباشد:
معادله (1) فعالیت+ جمعیت = تبخیر - بارش |
که سمت چپ معادله، مقدار کل منابع آبی در دسترس را نشان داده و سمت راست آن میزان مصارف آب در صنعت، کشاورزی (فعالیت) و خانگی (جمعیت) را نشان میدهد.
جامعۀ آماری این تحقیق نیز شامل خبرگان و صاحبنظرانی است که یا در زمینۀ آب و مدیریت راهبردی دارای تجربۀ کاری و اجرایی بوده و یا دارای تحقیقات و پژوهشهایی در این حوزهها میباشند. ازاینرو، کلیۀ متخصصان در زمینۀ آب یا مدیریت راهبردی که حداقل دارای مدرک کارشناسی بوده و سابقۀ 5 سال کار در ادارات آبمنطقهای یا آبوفاضلاب را داشتهباشند و از ابوابِ جمعِ معاونت آماروبرنامهریزی یا حفاظتوبهرهبرداری بهشمارآیند، میتوانند در این جامعۀ هدف قرار گیرند. همچنین اعضای هیأت علمی یا مدرسانِ دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی با تخصص آب یا مدیریت راهبردی که سابقۀ تألیف حداقل یک مقاله و یا تألیف و ترجمۀ یک کتاب در زمینۀ آب و مدیریت راهبردی داشتهباشند نیز در بین جامعۀ آماریِ خبرگانِ این تحقیق قرار خواهندگرفت.
در انتخاب نمونۀ آماری این تحقیق باید توجه داشت که هنگامیکه طبقۀ محدودی از افراد، دارای اطلاعاتی باشند که پژوهشگر در جستجوی آنهاست، در این حالت، افرادی بهعنوان نمونه انتخاب میشوند که برای ارائه اطلاعات موردنیاز در بهترین موقعیت قرار دارند. این شیوه اگرچه تعمیم پذیری یافتهها را کاهش میدهد اما تنها شیوۀ نمونهگیری است که میتوان برای بدست آوردن اطلاعاتی که لازم است از افراد خاصی که دارای علم و دانش مربوطه، هستند و میتوانند این اطلاعات را ارائه دهند، مورد استفاده قرار داد (داناییفرد، الوانی و آذر،1387 :328). لذا در این تحقیق، از روش نمونهبرداری غیراحتمالی قضاوتی استفاده شدهاست و بر طبق این روش، 10 نفر از خبرگان واجد شرایط که حاضر به همکاری شدند بهعنوان نمونه انتخاب گردیدند که تحلیل توصیفی ویژگیهای آنها در جدول (1) آمده است. برای جمعآوری اطلاعات نیز از روش مصاحبه بهعنوان روش اصلی استفاده شد و ابتدا سؤالات مورد نظر طراحی شده و در قالب یک مصاحبه ساختاریافته درآمد. سپس بهصورت حضوری و یا مجازی و اینترنتی، اقدام به انجام مصاحبه با کارشناسان و متخصصان مورد نظر شد. روش دیگر برای جمعآوری اطلاعاتِ مورد نیاز در این تحقیق، مراجعه به پایگاههای داده و تحقیقات انجام شده توسط شرکت آب منطقهای استان گلستان بود که با کمال میل و آغوش باز، دادههای مربوط به بارش و نزولات جوی را در اختیار پژوهشگر قرار دادند.
جدول (1) - تحلیل توصیفی ویژگیهای فردی خبرگان
متغیر | سطح | فراوانی | درصد |
جنسیت | مرد | 8 | 80 |
زن | 2 | 20 | |
سطح تحصیلات | کارشناسی | 4 | 40 |
کارشناسی ارشد | ----- | ----- | |
دکتری | 6 | 60 | |
سابقۀ آشنایی با موضوع | 5 تا 10 سال | 4 | 40 |
10 تا 15 سال | 4 | 40 | |
15 سال به بالا | 2 | 20 | |
نحوۀ شناخت موضوع | کلاسیک و نظری | 4 | 40 |
میدانی و عینی | 6 | 60 |
از نظر روایی و پایایی نیز، مصاحبۀ ساختاریافته از روایی و پایایی مناسبی برخوردار است. استوارت معتقد است که اگرچه سابقاً محققان معتقد بودند که مصاحبه از روایی و پایایی لازم برخوردار نیست اما تحقیقات اخیر نشان میدهد که محققان قبلی بسیار بدبین بودهاند و باور موجود دربارۀ کارآیی و سودمندی مصاحبه کاملاً صحیح بوده و هست. همچنین مصاحبه ساختار یافته در مقایسه با مصاحبۀ باز یا آزاد، به دلیل چارچوب و محتوای مشخصی که دارد از پایایی و روایی بالاتری برخوردار است (استوارت،1388 :281-283). از طرف دیگر، روایی و پایایی مصاحبه با نظر کارشناسان و اساتید دانشگاهی بررسی شده و سؤالات مصاحبه به نظر خبرگان تحقیق رسانده شد و روایی آن مورد تأیید قرار گرفت.
4. یافته ها و تجزیه‌وتحلیل داده‌ها
1.4. یافته های تحقیق
در این بخش با استفاده از مدل مفهومی بکاررفته در پژوهش حاضر، ابتدا موضوع مورد نظر تدقیق و مشخص شد و در مراحل بعدی به ترتیب نیروهای پیشرانه شناسایی شده و عدم قطعیتهای بحرانی تعیین گردیدند که یافتههای بدست آمده به شرح زیر میباشد:
1. موضوع سناریو: موضوع اصلی سناریو در این تحقیق، آیندهنگاری درمورد مدیریت منابع آب استان گلستان است. بر طبق نظر کارشناسان و متخصصان اداره آب منطقهای، افق زمانی مناسب جهت انجام مطالعات آب، بهصورت عُرف و استاندارد، 30 سال در نظر گرفته میشود؛ چرا که افقهای زمانی بلندمدتتر از عدمقطعیت زیادی برخوردار میشوند و افقهای زمانی کوتاهمدت نیز، منظور نظر محقق از جنبۀ آیندهپژوهی را برآورده نمیکند.
2. شناسایی و تحلیل نیروهای پیشرانه: همانطور که در معادلۀ (1) نشان دادهشد، متغیرهای اثرگذار بر معادله مدیریت منابع آب را به طور خلاصه می توان با 4 متغیر و بهصورت ذیل بیان کرد:
معادله (1) فعالیت + جمعیت = تبخیر + بارش
برای شناسایی پیشرانهها، باید نیروهای مهم و عمدۀ محیطی که بر متغیرهای این معادله تأثیر گذارند تعیین شوند. این نیروهای پیشرانه، در محیط عمومی که از بخشهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، فناوری، محیط زیست (فیزیکی) و قانونی و سیاسی تشکیل شده است (هَچ،1393 :126)، قابل شناسایی هستند لذا در این بخشها باید بدنبال پیشرانهها بود. پیشرانههای مسأله، از طریق مصاحبه با کارشناسان حوزه آب و مدیریت استراتژیک و جمعآوری و جمعبندی نظرات آنها بدست آمدند. بهاین منظور، مصاحبهای ساختاریافته متشکل از برخی پرسشهای مهم و اساسی طراحی شد و پاسخهای کارشناسان به این پرسشها در شناسایی پیشرانهها و بررسی اثرات متقابل آنها با یکدیگر و همچنین تعیین میزان عدمقطعیت این پیشرانهها بکار رفت. لیست پیشرانههای شناسایی شده، در ابتدا شامل 20 عامل بود که با استفاده از روش دلفی و پس از دو مرحلۀ دیگر مشورت با کارشناسان و گرفتن نظرات آنها و بهاشتراکگذاری نظرات خبرگان مختلف با یکدیگر، در نهایت به 17 عامل و پیشرانۀ نهایی رسید که در جدول (2) آمده است.
جدول (2) - لیست پیشرانههای شناسایی شده
ردیف | نام پیشرانه | مخفف نام پیشرانه | شرح پیشرانه | زمینۀ پیشرانه |
1 | شرايط جوي | ش. جوي | شرايط جوي و تغييرات آبوهوايي ملي و منطقهاي که منجر به سيل و خشکسالي و... شده و متأثر از تغييرات بينالمللي بوده و در منطقه تأثير گذارند | زیستمحیطی |
1 | باروري ابرها | باروري | پيشرفتهاي ملي در فناوري باروري ابرها | فناورانه |
2 | شيرينسازي آب دريا | شيرينسازي | پيشرفتهاي ملي در فناوري شيرينکردن آب دريا | فناورانه |
3 | اکتشاف و استخراج | اکت و استخ | پيشرفتهاي ملي در فناوريهاي اکتشاف و استخراج منابع آب | فناورانه |
4 | بازچرخاني فاضلاب | بازچرخ | پيشرفتهاي منطقهاي در فناوريهاي جمعآوري و تصفيه و استفاده مجدد از فاضلاب (بازچرخاني) | فناورانه |
5 | بهينهسازي مصارف خانگي | فن. به. خانگ | پيشرفتهاي ملي و منطقهاي در فناوريهاي بهینهسازي و کاهش مصارف خانگي و شخصي | فناورانه |
6 | بهينهسازي مصارف صنعتي | فن. به. صنع | پيشرفتهاي ملي و منطقهاي در فناوريهاي بهينهسازي و کاهش مصارف صنعتي (توليدي و خدماتي و تجاري) | فناورانه |
7 | بهينهسازي مصارف کشاورزي | فن. به.کشا | پيشرفتهاي ملي و منطقهاي در فناوريهاي بهينهسازي و کاهش مصارف کشاورزي و باغي و دام و طيور و آبزيان | فناورانه |
1 | روند رشد/کاهش جمعيت | جمعيت | روند رشد/کاهش جمعيت در منطقه | اجتماعی و فرهنگی |
2 | فرهنگسازي | فرهنگ | جريان آگاهيرساني و افزايش آگاهي مردم (فرهنگسازي) درباره نقش و جايگاه آب براي نسلهاي آتي که ريشه در باورهای اعتقادي و عُرفي دارد | اجتماعی و فرهنگی |
1 | توسعه/کاهش فعالیتهای کشاورزي | تو.کشا | توسعه/کاهش فعاليتهاي کشاورزي و باغي و دامي در منطقه براي توليد محصولات مورد نياز | اقتصادی |
2 | توسعه/کاهش فعالیتهای صنعتي | تو. صنع | توسعه/کاهش فعاليتهاي صنعتي و تجاري در منطقه براي توليد و توزيع کالاها و خدمات مورد نياز | اقتصادی |
1 | سياستهاي تشويقي/تنبيهي برای مشترکان | سي. مشترکان | سياستها و قوانين و مقررات ملي دولتي درتشويق/تنبيه مشترکان کم/پرمصرف و واقعي کردن قيمت آببها | سیاسی و قانونی |
2 | سياستهاي ترويج آبياريهای نوين کشاورزي | سي.کشا | سياستها و قوانين و مقررات ملي در ترويج آبياريهاي نوين کشاورزي و باغي و دامي در منطقه | سیاسی و قانونی |
3 | سياستهاي صدور مجوز حفر چاه | سي.چاه | سياستها و مقررات و قوانين دولتي در صدور مجوز حفر چاه در منطقه | سیاسی و قانونی |
4 | سياستهاي الگوي کشت | سي.کشت | سياستها و قوانين و مقررات دولتي در تشويق/تنبيه کشت انواع محصولات کشاورزي در منطقه (الگوي کشت) | سیاسی و قانونی |
5 | سياستهاي ترويج بهينهسازي مصارف صنعتي | سي. صنع | سياستها و قوانين و مقررات ملي در ترويج روشهاي بهينهسازي و کاهش مصارف صنعتي (توليد، خدمات و تجارت) در منطقه | سیاسی و قانونی |
سپس پیشرانههای شناسایی شده، در یک ماتریس 17 در 17 قرار گرفته و اقدام به تشکیل ماتریس اثرات مستقیم (تأثیرگذاری-وابستگی) شد و اثرات متقابل پیشرانهها با استفاده از نرم افزار میک مک تحلیل گردید که نتایج آن در شکل (2) نشان داده شدهاند.
شکل (2) - نقشۀ تأثیرگذاری-تأثیرپذیری مستقیم پیشرانهها
در توضیح بیشترِ تحلیل اثرات متقابل باید بیان کرد، از آنجا که نیروها و پیشرانههای مؤثر بر موضوع برنامهریزی سناریو، باهم مرتبط بوده و در خلاء اتفاق نمیاُفتند لذا استفاده از رویکرد تحلیل اثرات متقابل، در آیندهپژوهی توصیه میشود. تحلیل اثرات متقابل بهروشهای مختلف آماری، احتمالی و نرمافزاری صورت میگیرد اما همۀ این تحلیلها از طریق تشکیل ماتریس انجام میشود که نمایانگر وابستگی متقابل عوامل گوناگون است. در این روش ابتدا عوامل مؤثر و اساسی شناسایی میشوند. برای شناسایی پیشرانهها و نیروهای عمدۀ محیطی در آینده پژوهی، روشهای کمّی و کیفی متنوعی وجود دارد که عمدۀ آنها مبتنی بر نظرات خبرگان و کارشناسان هستند. پس از شناسایی این نیروها، یک ماتریس متقارن n*n تشکیل شده که n تعداد پیشرانههای شناسایی شده میباشد. این ماتریس، ماتریس اثرات مستقیم نامیده میشود و در آن هر درایۀ 
نشانگر میزان تأثیر پیشرانه i بر پیشرانۀ j است و مقدار آن بسته به میزان تأثیر، میتواند صفر، یک، دو، سه و یا چهار (P) باشد. در این روش، عدد یک بیانگر تأثیرات ضعیف، دو بیانگر تأثیرات متوسط و سه نشاندهندۀ تأثیرات شدید یا قوی است. عدد چهار یا نماد P نیز بیانگر این موضوع است که از نظر کارشناسان و خبرگان، تأثیر دو پیشرانه بر یکدیگر احتمالی میباشد، به این معنی که ممکن است تأثیرگذاری یا تأثیرپذیری وجود داشته یا نداشته باشد. پس از امتیازدهی به پیشرانهها در ماتریس اثرات مستقیم، حاصلجمع تمامی مقادیر سطر K ، نشاندهندۀ تأثیر مستقیم این پیشرانه بر سایر پیشرانههاست (مولایی و طالبیان،1394 :15).
بر اساس ماتریس اثرات متقابل و نقشه پیشرانهها در شکل (2)، میتوان پیشرانههای شناسایی شده را مطابق جدول (3) در دستههای مختلفی از نظر تأثیرگذاری و تأثیرپذیری طبقهبندی نمود. پیشرانه تأثیرگذار (کلیدی یا ورودی) باارزشترین و کلیدیترین پیشرانۀ راهبردی و تأثیرگذار بر منابع آبی است. پیشرانه دووجهی (حد وسط) پیشرانهای است که هم تأثیرگذاری بالایی بر دیگر پیشرانهها دارد و هم تأثیرپذیری زیادی از آنها دارد. پیشرانه تأثیرپذیر (نتیجه) نیز همانطور که از نامش پیداست، تأثیرپذیری فراوان و تأثیرگذاری کم دارد. پیشرانه مستقل (قابل چشمپوشی) پیشرانهای است که دارای تأثیرگذاری و تأثیرپذیری پایینی باشد و به همین دلیل قابل چشمپوشی در نظر گرفته میشود. همچنین پیشرانه ریسک (نامعین یا خوشهای) پیشرانهای است که سیستم قادر به اتخاذ تصمیم قطعی دربارۀ آن نیست و با توجه به قرارگیری در نواحی مرزی، امکان پیوستن آن به یکی از نواحی دیگر وجود دارد (دلانگیزان، نوروزی،1396 :13).
جدول (3) - جدول طبقهبندی انواع پیشرانهها
ردیف | نوع پیشرانه | نام پیشرانه |
1 | تأثیرگذار | --------------------------- |
2 | دووجهی | توسعه/کاهش کشاورزي، توسعه/کاهش صنعتی، بازچرخاني فاضلاب |
3 | تأثیرپذیر | سياستهاي ترويج بهينهسازي مصارف صنعتي، سياستهاي صدور مجوز حفر چاه، روند رشد/کاهش جمعيت، فرهنگسازي |
4 | مستقل | سياستهاي تشويقي/تنبيهي مشترکان، باروري ابرها، سياستهاي الگوي کشت، شرايط جوي، سياستهاي ترويج آبياريهای نوين کشاورزي، فناوریهای بهينهسازي مصارف خانگي، شيرينسازي آب دريا، فناوریهای بهينهسازي مصارف صنعتي |
5 | ریسک | فناوریهای اکتشاف و استخراج، فناوریهای بهينهسازي مصارف کشاورزي |
3. شناسایی عدم قطعیتهای بحرانی: در این مرحله، ماتریس میزان تأثیرگذاری و عدمقطعیت را تشکیل داده و مهمترین نیروهای پیشرانه که از اثرگذاری بالایی برخوردار بوده و همزمان عدمقطعیت زیادی نیز دارند، مشخص میشوند. بُعد تأثیر، از نتایج بدست آمده در گام قبلی و بر اساس شکل (2) تعیین شده و بُعد مربوط به عدمقطعیت پیشرانهها نیز از مصاحبه با کارشناسان معلوم گردیدهاست. پس از تشکیل جدول اولیه، مجدداً نتایج در دو مرحلۀ دیگر برای کارشناسان ارسال شد و بر اساس اشتراک نظرات آنها، تغییرات ثانویه اعمال گردید که در جدول (4) نشان دادهشدهاست. در این جدول، با پیشرانههایی که عدمقطعیت کم دارند بهوسیله روشهای معمول برنامهریزی مانند تحلیل SWOT برخورد میشود. اما پیشرانههایی که عدمقطعیت زیاد یا متوسط و تأثیرگذاری بالا یا متوسط دارند، بهعنوان موضوع سناریوپردازی در این تحقیق قلمداد خواهند شد.
جدول (4) - ماتریس عدم قطعیت-تأثیر
عدم قطعیت |
| |||
زیاد | متوسط | کم |
| تأثیر (اهمیت) |
1- توسعه/کاهش فعالیتهای کشاورزی | ------------ | 1- فناوریهای بازچرخانی فاضلاب 2- توسعه/کاهش فعالیتهای صنعتی | زیاد | |
------------ | 1- فناوریهای بهینهسازی آبیاری کشاورزی، دامی و باغی | 1- فناوریهای بهینهسازی و کاهش مصارف صنعتی 2- فناوریهای اکتشاف و استخراج | متوسط | |
1- شرایط جوی و تغییرات آبوهوایی 2- فرهنگسازی و آگاهیرسانی | 1- فناوریهای باروری ابرها 2- سیاستها و مقررات تشویق/تنبیه مشترکان کم/پر مصرف 3- سیاستها و مقررات صدور مجوز حفر چاه 4- سیاستها و مقررات ترویج فناوریهای بهینهسازی و کاهش مصارف صنعتی 5- سیاستها و مقررات ترویج فناوریهای بهینهسازی و کاهش مصارف کشاورزی 6- سیاستها و مقررات الگوی کشت | 1- فناوریهای شیرینکردن آب دریا 2- فناوریهای بهینهسازی و کاهش مصارف خانگی 3- روند رشد/کاهش جمعیت | کم | |
2.4. تجزیه و تحلیل یافته ها
برای تحلیل یافتههای تحقیق، فضای سناریوپردازی و منطق سناریوها بررسی شدند و تدوین سناریوها صورت پذیرفت و سپس سناریوی مطلوب تعیین شده و تصویرسازی آن بهشکل پیامدها و نتایج حاصل از وقوع این سناریو صورت گرفت. در نهایت نیز برخی راهکارها جهت تحقق سناریوی مطلوب بیان شدند.
4. منطق سناریوها و فضای سناریو: بدون درک منطق سناریو، تصمیمگیرندگان نمیتوانند باورپذیربودن یک سناریو را بپذیرند (دلانگیزان، نوروزی،1396 :15). از آنجا که پیشرانهها با عدمقطعیت زیاد یا متوسط و تأثیرگذاری متوسط و بالا بهعنوان پیشرانههای بحرانی و کلیدی در نظر گرفته شدهاند لذا فضای برنامهریزی سناریو شامل 2 بُعد: توسعه مناسب/ نامناسب فعاليتهاي کشاورزي و باغي و دامي در منطقه براي توليد محصولات مورد نياز و نیز ترویج/ عدم ترویج فناوريهاي بهينهسازي و کاهش مصارف کشاورزي و باغي و دام و طيور و آبزيان میباشد که در شکل (3) نشان دادهشدهاست. از لحاظ منطق سناریوها، انتخاب این دو بُعد با واقعیتهای موجود همخوانی دارد چرا که مصارف کشاورزی بیش از 85% از منابع آبی را بخود اختصاص میدهد و نیز نقش بیبدیلی در امنیت غذایی جامعه ایفا مینماید. همچنین باید توجه داشت که توسعه فعالیتهای کشاورزی اگر به معنیِ توسعه سطح زیرکشت باشد، ترویج فناوریهای نوین آبیاری ممکن است منجر به افزایش مصارف آبی کشاورزی گردد لذا در تدوین سناریوها باید به این مسأله توجه داشت. معمولاً با افزایش تعداد ابعاد فضای برنامهریزی سناریو است که حالات مختلف ناشی از ترکیب پیشرانههای بحرانی، متنوعتر شده و احتمال تداخل منطقی سناریوها افزایش مییابد.
شکل (3) - نمودار ابعاد فضای برنامهریزی سناریو
از مواجهۀ حالات مختلفی که برای این 2 بُعد در فضای برنامهریزی سناریو اتفاق خواهد افتاد میتوان 4 سناریوی مختلف خلق کرد.
الف) توسعۀ مناسب فعالیتهای کشاورزی و ترویج فناوریهای بهینهسازی و کاهش مصارف کشاورزی
ب) توسعۀ نامناسب فعالیتهای کشاورزی و ترویج فناوریهای بهینهسازی و کاهش مصارف کشاورزی
ج) توسعۀ مناسب فعالیتهای کشاورزی و عدم ترویج فناوریهای بهینهسازی و کاهش مصارف کشاورزی و ادامه آبیاری سنتی
د) توسعۀ نامناسب فعالیتهای کشاورزی و عدم ترویج فناوریهای بهینهسازی و کاهش مصارف کشاورزی و ادامه آبیاری سنتی
این سناریوهای اولیه به نظر خبرگان رسانده شد و از نظر معیارهای باورپذیری (در محدودۀ امکانپذیر بودن) و سازگاری (ناسازگاری درونی باعث تضعیف اعتبار سناریوها میشود) مورد بررسی قرار گرفتند که مناسب تشخیص داده شدند.
5. تدوین سناریوها: برای تدوین سناریوها، با توجه به فضای برنامهریزیسناریو و ابعاد انتخاب شده برای این فضا، لازم است روایتهایی از آینده خلق شوند که وضعیتهای مختلف را پوشش دهند. بر این اساس و با توجه به 2 بُعدی بودن فضای سناریوپردازی، از تلفیق حالتهای مختلفِ این ابعاد، میتوان به 4 سناریوی متفاوت رسید که در شکل (4) نشان دادهشدهاست.
شکل (4)- سناریوهای مختلف در فضای برنامهریزی
الف) توسعۀ مناسب و کارآ (S1): حالتی از آینده است که در آن، فعالیتهای کشاورزی (باغی، دام و طیور و آبزیان) با در نظرگرفتن اقلیم هر منطقه از استان و با انتخاب الگوی کشت متناسب با آن منطقه توسعهیافته و محصولات مناسب با هر اقلیم مشخص شده و کشت میشوند. همچنین بجای توسعۀ سطح زیرکشت، از بذرهای با عملکرد بالا استفاده شده و عملکرد در هر هکتار بهبود یاقتهاست (توسعۀ مناسب). در عین حال، سیستمهای آبیاری نوین متناسب با هر منطقه در بین کشاورزان ترویج شده و مصرف آب در این بخش، بصورت مؤثر و کارآ درآمدهاست (استفادۀ کارآ). در این سناریو توسعۀ کشاورزی پایدار بوده و از منابع آب بهطرزی کارآ استفاده میشود و لذا چه در هنگام کمبود بارش و چه در هنگام وفور بارش، آب مورد نیاز برای بخش کشاورزی تأمین میشود.
ب) توسعۀ مناسب بدون کارآیی (S2): حالتی از آینده است که در آن فعالیتهای کشاورزی و دامی مانند سناریوی قبلی بهطرز مناسبی توسعه یافتهاند و الگوی کشت هر منطقه و محصولات متناسب با اقلیم آن منطقه شناسایی و کشت شدهاست و با استفاده از بذرهای مناسب، عملکرد در هر هکتار افزایش یافته است اما این توسعه همراه با ادامۀ شیوههای سنتی و کنونی آبیاری بوده و لذا منابع آبی تحت فشار روزافزون برای پاسخگویی به توسعۀ بخش کشاورزی قرار گرفتهاند. در این سناریو، امنیت غذایی و تأمین نیازهای غذایی مردم به بهای از بین رفتن منابع آبی بدست آمده و تأمین آب چندان پایدار نبوده و بستگی بیشتری به میزان نزولات جوی دارد.
ج) توسعۀ نامناسب و کارآ (S3): این سناریو وضعیتی از آینده است که در آن فعالیتهای کشاورزی و دامی بهنحوی نامناسب توسعه یافتهاند و الگوی کشت متناسب با هر منطقه رعایت نگردیده و عملکرد در هکتار رشد قابل توجهی نداشته و برای جبران آن، سطح زیرکشت محصولات افزایش یافته و منابع طبیعی و خاک آسیب جدی خوردهاست اما در عین حال، روشهای نوین بهینهسازی و کاهش مصارف کشاورزی پیاده شده و منابع آبی بهطرزی کارآ و مؤثر مصرف میشوند. در این سناریو فشار قابل توجهی به محیط زیست و منابع طبیعی جهت تأمین خاک مناسب و مورد نیاز جهت افزایش سطح زیرکشت وارد میگردد.
د) هدررفت آب و خاک (S4): وضعیتی از آینده است که در آن فعالیتهای کشاورزی بهطرز نامناسب توسعه یافته و منابع آبی نیز با همین شیوه سنتی و کنونی به مصرف میرسند و فناوریهای نوین بهینهسازی و کاهش مصارف آب ترویج نشدهاند. کشاورزی مطابق با الگوی کشت متناسب با هر منطقه نبوده و سطح زیرکشت توسعه قابل توجهی داشتهاست ولی عملکرد در هر هکتار ارتقا نیافتهاست. در این حالت، هم منابع آب و هم منابع خاک بهنحو حریصانهای مصرف شده و توجهی به نسلهای آینده و سهم آنها در بهرهبرداری از این منابع نشدهاست و به طرز غیرمسؤولانهای به هدر دادن منابع آبی و خاکی پرداخته شدهاست.
6. گزینش و تصویرسازی سناریوی مطلوب: انتخاب سناریوی مطلوب مستلزم تبیین و ارزیابی عواقب ناشی از سناریوهای 4 گانۀ فوق است. بدیهی است که آن سناریویی که بهتر از دیگر سناریوها منجر به تحقق هدف در نظر گرفته شده برای تحقیق شود، میتواند سناریوی مطلوب تلقی گردد. با افزایش تعداد سناریوها و داشتن تعداد زیادی سناریو، انتخاب سناریوی مطلوب از بین آنها کار دشواری خواهد بود و لذا احتیاج به استفاده از روشهای مختلف تصمیمگیری چندمتغیره میباشد اما در صورتی که تعداد سناریوهای ممکن اندک باشند، میتوان با ارائه آنها به خبرگان و سنجش تأثیر آنها بر تحقق هدفِ تحقیق، به نتیجۀ بهتری رسید.
از آنجا که هدف مقالۀ حاضر کمک به مدیریت پایدار منابع آبی در استان گلستان است بنابراین هر سناریویی که بهنحو بهتری این هدف را برآورده سازد، بهعنوان سناریوی مطلوب در نظر گرفته خواهدشد. به این منظور، سناریوهای تدوین شده به نظر خبرگان رسانده شد و از بین آنها سناریوی توسعۀ مطلوب و کارآ (S1) بهعنوان سناریوی مطلوب برگزیده شد.
در این سناریو، منابع آبی در بخش کشاورزی (بهعنوان بزرگترین مصرف کنندۀ آب) بهطرزی بهینه مصرف شده و با استفاده از سیستمهای آبیاری نوین از هدررفت و استفادۀ نامناسبِ آن جلوگیری میشود و مصارف آب در این بخش بهصورتی کارآ و مؤثر در خواهدآمد. همچنین توسعۀ فعالیتهای کشاورزی با در نظرگرفتن الگوی کشت مناسب هر اقلیم اتفاق خواهد افتاد و منابع آبی مصرف شده، به محصولات متناسب با آن اقلیم اختصاص مییابد که عملکرد در هکتار مناسبی دارند و لذا منابع آبی بهطرزی کارآ به مصرف رسیده و صرف تولید محصولات کشاورزی مناسبی خواهند شد. همچنین درآمد استان از بخش کشاورزی افزایش یافته و وضعیت اشتغال بهبود مییابد و صنایع تبدیلی رونق خواهد گرفت. در این وضعیت، میتوان به صادرات محصولات مازاد کشاورزی به سایر استانها و یا حتی کشورهای همسایه پرداخت که به بهبود وضعیت اقتصادی ساکنان منجر میشود.
7. تدوین راهکارها: راهبردهای حاصل از فرآیند برنامهریزی سناریو به 2 دستۀ اقتصادی و فناورانه تقسیم میشوند.
الف) در راهبرد فناورانه باید با همکاری دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی و ادارات کشاورزی سطح استان، به شناسایی و توسعۀ فناوریهای مناسب هر اقلیم برای بهینهسازی و کاهش مصارف کشاورزی، اقدام کرده و نسبت به پیادهسازی آنها توسط کشاورزان پیگیریهای لازم صورت گیرد. ساخت این فناوریها توسط شرکتهای داخلی با کمترین هزینه، برای فروش به کشاورزان و نصب و راهاندازی این فناوریها در زمینهای کشاورزی، باید مورد حمایت مدیران استانی باشد. بازپرداخت بخشی از این هزینهها به کشاورزان بهصورت بلاعوض و یا وامهای کمبهره نیز از دیگر راهکارهای اجرایی شدن این حوزه است.
ب) در حوزه اقتصادی نیز باید بهجای افزایش سطح زیرکشت محصولات کشاورزی، به ارتقای راندمان کشت در هر هکتار توجه شود و با همکاری ادارات کشاورزی، نسبت به شناسایی بذرهای مناسب با راندمان بالا در هر هکتار اقدام شود. همچنین الگوی کشت مناسب باید تدوین شده و کشت محصولات مناسب با اقلیم تشویق شده و برای کشت محصولات نامناسب با هر اقلیم جریمه وضع شود. حمایت از تحقیقات و مطالعات لازم بهمنظور بهبود عملکرد بذرها در هر هکتار و آموزش کشاورزان در استفاده از این اقلام، باید سیاست کاری مدیران استان باشد.
نتیجه‌گیری و پیشنهاد
بخش کشاورزی بهعنوان بزرگترین مصرفکنندۀ منابع آبی در استان گلستان مطمئناً بر وضعیت آیندۀ این منابع تأثیر زیادی خواهد داشت و کلید مدیریت پایدار و صحیح منابع آب در این استان، بخش کشاورزی خواهد بود. بر اساس داده‌ها و نتایج حاصل از این تحقیق، عدم‌قطعیتهای بحرانی شناسایی شده برای آیندۀ منابع آبی در استان گلستان شامل 2 مورد زیر میباشند:
الف) توسعۀ مناسب/نامناسب فعالیتهای کشاورزی
ب) ترویج/عدم ترویج فناوریهای بهینهسازی و کاهش مصارف کشاورزی
بهاین ترتیب 4 سناریو برای وضعیت آیندۀ منابع آبی در این استان عبارتند از:
1. توسعۀ مناسب و کارآ
2. توسعۀ مناسب بدون کارآیی
3. توسعۀ نامناسب کارآ
4. هدررفت آب و خاک
تحقق هریک از 4 سناریوی فوق میتواند پیامدهایی بر وضعیت آیندۀ منابع آبی در استان گلستان داشتهباشد که قبلاً اشاره شد. بررسی این پیامدها توسط خبرگان و در قالب نشست تخصصی نشان داد که بهترین سناریو، سناریوی توسعۀ مناسب و کارآ و بدترین سناریو، سناریوی هدررفت آب و خاک میباشد. بنابراین برنامهریزان و تصمیمگیرندگان استانی باید در جهت تحقق سناریوی اول و جلوگیری از تحقق سناریوی چهارم گام برداشته و کوشش نمایند.
خلاصهای از اهمّ راهکارهای پیشنهادی این تحقیق جهت تحقق سناریوی مطلوب عبارتند از:
1) شناسایی الگوی کشت متناسب با هر منطقه در استان و ترغیب و تشویق کشاورزان به کشت این محصولات و اِعمال محدودیت و جریمه بر کشت محصولاتی خارج از این الگو
2) تحقیقات و پژوهش در جهت افزایش راندمان بذرهای این محصولات و ارتقای عملکرد در هر هکتار
3) شناسایی فناوریهای کاهش و بهینهسازی مصارف آب در بخش کشاورزی متناسب با اقلیم هر منطقه از استان
4) همکاری با صنعتگران جهت تولید و داخلیسازی فناوریهای مذکور با قیمت پایین و بهصرفه
5) اعطای کمکهای بلاعوض و یا کمبهره به کشاورزان جهت پیادهسازی این فناوریها
منابع
آبابایی، بهنام؛ میرزایی، فرهاد؛ سهرابی، تیمور؛ رمضانیاعتدالی، هادی (1393). «ارزیابی راهکارهای مدیریت منابع آب و خاک با استفاده از یک سامانه پشتیبانی برنامهریزی و تکنیک ارزیابی چند معیاره، نشریه مدیریت آب و آبیاری، دوره 4، شماره 1.
استوارت، گرگ.ال؛ براون، کنت.جی (1388). مدیریت منابع انسانی، پیوند استراتژی و عمل، ترجمه سیدمحمد اعرابی و مرجان فیاضی، تهران: انتشارات مهکامه.
امیریمقدم، رضا؛ دهقان، نبیالله؛ چاووشی، ناصر (1398). «سناریوهای آینده اعراب اهل سنت عراق»، فصلنامه علمی مطالعات بین رشتهای دانش راهبردی، دوره 9، شماره 36.
بابایی میبدی، حمید؛ گودرزی، غلامرضا؛ آذر، عادل؛ عزیزی، فیروزه (1399). «طراحی مدل آیندهنگاری توسعه پایدار منطقهای با رویکرد برنامهریزی سناریو مبنا و سیستم داینامیک- موردمطالعه: استان یزد»، نشریۀ مدیریت فردا، دوره 19 شماره 62.
داناییفرد، حسن؛ الوانی، سیدمهدی؛ آذر، عادل (1387). روششناسی پژوهش کمّی در مدیریت: رویکردی جامع، تهران: انتشارات صفار.
دلانگیزان، سهراب؛ نوروزی، حسن (1396). «آیندهنگاری توسعه منطقهای به روش برنامهریزی سناریو (موردکاوی: استان کهگیلویه و بویراحمد)» ، اولین همایش بین‌المللی برنامهریزی، توسعه پایدار و متوازن منطقهای: رویکردها و کاربردها، سنندج.
دلبری، معصومه؛ دهقان، زهرا؛ محمدرضاپور، امالبنی (1394). «برنامهریزی تخصیص منابع آب تحت سناریوهای مدیریتی در حوزه گرگانرود»، نشریه دانش آب و خاک، دوره 25، شماره 3.
رحیمی، حسین (1382). «مشکل ناشناخته جهانی: بحران آب»، نشریه پیک نور، دوره 1، شماره 2.
رضایی اسکندری، داود (1389). «چشم‌انداز جهانی بحران آب (مطالعه موردی: بحران آب در آسیای مرکزی؛دلایل و راهکارها)» ، فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز، دوره 16، شماره 69.
سعادت، اسفندیار (1380). مدیریت منابع انسانی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب درسی (سمت).
طاهرزاده، آزاده؛ پهلوانی، مصیب؛ مرادی، ابراهیم (1393). «تدوین و انتخاب استراتژی در راستای توسعه پایدار منابع آب کشاورزی بر اساس تحلیل SWOT و ماتریس برنامهریزی استراتژیک کمّی (QSPM) (مطالعه موردی استان سیستان و بلوچستان)» ، اولین همایش ملی افقهای نوین در توانمندسازی و توسعه پایدار معماری، عمران، گردشگری، انرژی و محیط‌زیست شهری و روستایی، همدان.
عاضدی تهرانی، شراره (1387). «آینده آزمایی: الزامی برای توسعه پایدار مدیریت»، مجله تدبیر، دوره 19، شماره 200.
عسگری، محمود (1381). «نسبت نوین بین منابع آبی و امنیت ملی»، فصلنامه مدیریت راهبردی، دوره 5، شماره 2.
علیاحمدی، علیرضا؛ فتحالله، مهدی؛ تاجالدین، ایرج (1382). نگرشی جامع بر مدیریت استراتژیک (رویکردها، پارادایمها، مکاتب، فرآیندها، مدلها، تکنیکها و ابزار)، تهران: انتشارات تولید دانش.
محمدجانی، اسماعیل؛ یزدانیان، نازنین (1393). «تحلیل وضعیت بحران آب در کشور و الزامات مدیریت آن»، فصلنامه روند، دوره 21، شماره 65 و66.
مولایی، محمدمهدی؛ طالبیان، حامد (1395). «آیندهپژوهی مسائل ایران با روش تحلیل ساختاری»، فصلنامه مجلس و راهبرد، دوره 23، شماره 86.
مهرشاد، فاطمه؛ علامه، مسعود؛ منیعی، امین (1394). «آیندهپژوهی آب در ایران»، دومین همایش ملی راهکارهای پیشروی بحران آب در ایران و خاورمیانه، شیراز.
هَچ، ماری جو (1393). نظریه سازمان (مدرن، نمادین-تفسیری و پست مدرن)، ترجمه حسن داناییفرد، تهران: مؤسسه کتاب مهربان نشر.
Augier, M., Dew N., Knudsen, T. and Stieglitz, N. (2018). "Organizational persistence in the use of war gaming and scenario planning", Journal of Long Range planning, 51,4.
Benedict, B. A. (2017). "Benefits of scenario planning applied to energy development", Journal of Energy Procedia, 107,2017.
Coates, J.F. (2016). "Scenario Planning from my perspective", Journal of Technological Forecasting & Social Change, 113, 2016.
Derbyshire, J. (2017). "Potential Surprise Theory as a theoretical foundation for scenario planning", Journal of Policy Planning & Future Study, 124, 2017.
Flynn, M., Ford, J.D., Pearce, T., Harper, S.L., IHACC Research Team. (2018). "Participatory scenario planning and climate change impacts, adaptaion and vulnerability research in the Arctic", Journal of Environment Science and Policy, 79, 2018.
Gupta, R. and Kumar, G. (2018). "Scenario Planning for water resource management in semi arid zone", Journal of Physics and Chemistry of the earth, 105, 2018.
Lang, T. and Ramirez, R. (2017). "Building new social capital with scenario planning", Journal of Thechnological Forecasting & Social Change, 124, 2017.
پی نوشت
[1] - Organization for Economic Co-operation and Development (OECD)